Drogi poznania Boga

Katecheza (I/10): Rozeznawanie dróg poznania Boga

Co wskazuje na istnienie Boga:

• piękno i harmonia stworzonego świata (zob. Mdr 13)
• człowiek i jego pragnienia przekraczające świat materialny
• objawienie publiczne (zawarte w Piśmie Świętym)
• objawienia prywatne (np. św. s. Faustyna)
• "Pięć dróg" św. Tomasza z Akwinu
• "Zakład Pascala"
• "Postulat praktyczny" (E.Kant, XVIII/XIX)
• szczególne wydarzenia, cuda
• świadectwo życia człowieka wierzącego

Ten ostatni argument – świadectwo życia – wydaje się być najbardziej przekonujący dla współczesnego człowieka.

"Dowód ontologiczny" św. Anzelma z Canterbury (1033-1109)

Anzelm, uważany za twórcę scholastyki, zawarł swój "dowód" w dziele Proslogion a wyprowadził go z samej definicji pojęcia doskonałości (istoty najdoskonalszej).

Oto uproszczony proces myślowy, który doprowadził filozofa do dowiedzenia istnienia Boga:
Istnieje w języku pojęcie "Bóg". Cechą desygnatu pojęcia "Bóg" jest absolutna doskonałość. Jeśli zaś owo słowo oznacza byt doskonały, to temu bytowi nie może niczego brakować. W szczególności zaś nie może brakować mu przymiotu istnienia. Musi więc on istnieć.

Bóg jest istotą najdoskonalszą, Tym, od czego nic większego nie może być pomyślane. Jeśli posiadamy pojęcie istoty najdoskonalszej, to istnieje ona w naszej myśli. Ale: czy istnieje tylko w naszej myśli, czy również w rzeczywistości? Jeśli istota najdoskonalsza istnieje w rzeczywistości, to posiada własność, której pozbawiona byłaby istota najdoskonalsza istniejąca tylko w naszej myśli, mianowicie własność istnienia rzeczywistego; jest więc od niej o tę własność doskonalsza. Przeto istota najdoskonalsza, gdyby istniała tylko w myśli, nie byłaby najdoskonalsza; byłaby więc czymś sprzecznym. Zatem istota najdoskonalsza nie może istnieć tylko w myśli, lecz musi istnieć w rzeczywistości: wynika to z pojęcia Boga.

Zob. W.Tatarkiewicz, Historia filozofii, tom I.

Pięć dróg poznania Boga wg. św. Tomasza z Akwinu (1225-1274)

1. zmienność
2. przyczynowość
3. przygodność świata
4. stopniowanie
5. celowość

"Zakład Pascala"

Stawiając na istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie; jeśli zaś okaże się, iż mamy rację, to zyskujemy – wieczne życie i szczęście.

Blaise Pascal (1623-1662)

Egzystencjalizm

Jeśli Boga mogę pojąć obiektywnie, to nie wierzę, ale właśnie dlatego, że nie mogę go ująć obiektywnie, muszę wierzyć. I jeśli pragnę zachować wiarę, muszę stale pilnować, by utrzymać obiektywną niepewność, by w obiektywnej niepewności znaleźć się na głębinie wody i nadal wierzyć. (…) Wcześniej wielu starało się udowodnić istnienie Boga, a w każdym razie pojąć go rozumem. Ale gdy ktoś zadowoli się takimi dowodami na istnienie Boga czy argumentami rozumowymi, traci przy tym samą wiarę, a wraz z nią żarliwość religijną. Nie jest bowiem istotne, czy nauka Chrystusa jest prawdziwa, lecz czy jest ona prawdziwa dla mnie.

Søren Aabye Kierkegaard (1813-1855), za: J.Gaarder, Świat Zofii, s.410.

Poznaniem „transcendentalnym nazywamy wszelkie poznanie, które zajmuje się nie przedmiotami, ale naszym sposobem poznawania przedmiotów, na ile sposób ten a priori powinien być możliwy”

Immanuel Kant (XVIII/XIX w.)

Świadectwo życia

Najważniejszym (najmocniejszym) argumentem za prawdziwością wiary jest świadectwo ludzi prawdziwie wierzących!

Katechizm Kościoła Katolickiego * KKK 31-35.44-49

31 Człowiek stworzony na obraz Boga, powołany, by Go poznawać i miłować, szukając Boga, odkrywa pewne „drogi” wiodące do Jego poznania. Nazywa się je także „dowodami na istnienie Boga”; nie chodzi tu jednak o dowody, jakich poszukują nauki przyrodnicze, ale o „spójne i przekonujące argumenty”, które pozwalają osiągnąć prawdziwą pewność. Punktem wyjścia tych „dróg” prowadzących do Boga jest stworzenie: świat materialny i osoba ludzka.

32 Świat: biorąc za punkt wyjścia ruch i stawanie się, przygodność, porządek i piękno świata, można poznać Boga jako początek i cel wszechświata.

Święty Paweł stwierdza w odniesieniu do pogan: „To bowiem, co o Bogu można poznać, jawne jest wśród nich, gdyż Bóg im to ujawnił. Albowiem od stworzenia świata niewidzialne Jego przy-mioty – wiekuista Jego potęga oraz bóstwo - stają się widzialne dla umysłu przez Jego dzieła” (Rz 1,19-20).
Święty Augustyn mówi: „Zapytaj piękno ziemi, morza, powietrza, które rozprzestrzenia się i rozprasza; zapytaj piękno nieba... zapytaj wszystko, co istnieje. Wszystko odpowie ci: Spójrz i zauważ, jakie to piękne. Piękno tego, co istnieje, jest jakby wyznaniem (confessio). Kto uczynił całe to piękno poddane zmianom, jeśli nie Piękny (Pulcher), nie podlegający żadnej zmianie?”.

33 Człowiek: zadaje sobie pytanie o istnienie Boga swoją otwartością na prawdę i piękno, swoim zmysłem moralnym, swoją wolnością i głosem sumienia, swoim dążeniem do nieskończoności i szczęścia. W tej wielorakiej otwartości dostrzega znaki swojej duchowej duszy. „Zalążek wieczności, który w sobie nosi, nie może być sprowadzany do samej tylko materii” – jego dusza może mieć początek tylko w Bogu.

34 Świat i człowiek świadczą o tym, że nie mają w sobie ani swej pierwszej zasady, ani swego ostatecznego celu, ale uczestniczą w Bycie samym w sobie, który nie ma ani początku, ani końca. W ten sposób tymi różnymi „drogami” człowiek może dojść do poznania istnienia rzeczywistości, która jest pierwszą przyczyną i ostatecznym celem wszystkiego, „a którą wszyscy nazywają Bogiem”.

35 Władze człowieka uzdalniają go do poznania istnienia osobowego Boga. Aby jednak człowiek mógł zbliżyć się do Niego, Bóg zechciał objawić mu się i udzielić łaski, by mógł przyjąć to objawienie w wierze. Dowody na istnienie Boga mogą jednak przygotować człowieka do wiary i pomóc mu stwierdzić, że wiara nie sprzeciwia się rozumowi ludzkiemu.

44 Człowiek ze swej natury i powołania jest istotą religijną. Wychodząc od Boga i zdążając do Boga, człowiek tylko wtedy żyje życiem w pełni ludzkim, gdy w sposób wolny przeżywa swoją więź z Bogiem.

45 Człowiek został stworzony do życia w komunii z Bogiem, w którym znajduje swoje szczęście. "Gdy przylgnę do Ciebie całym sobą, skończy się wszelki ból i wszelki trud. Moje życie będzie życiem prawdziwym, całe napełnione Tobą".

46 Gdy człowiek słucha orędzia stworzeń i głosu swego sumienia, może osiągnąć pewność co do istnienia Boga, Przyczyny i Celu wszystkiego.

47 Kościół naucza, że jedynego i prawdziwego Boga, naszego Stwórcę i Pana, można poznać w sposób pewny przez pośrednictwo Jego dzieł, za pomocą naturalnego światła rozumu.

48 Możemy rzeczywiście określać Boga, opierając się na różnorodnych doskonałościach stworzeń, podobnych do Boga nieskończenie doskonałego, nawet jeśli nasz ograniczony język nie wyczerpuje Jego tajemnicy.

49 "Stworzenie bez Stwórcy zanika". Dlatego wierzący czują się przynaglani przez miłość Chrystusa, by nieść światło Boga żywego tym, którzy Go nie znają lub odrzucają.

Karl Rahner, opierając się na nauce Kościoła mówi o tym, że „człowiek może dojść do poznania Boga, nawet bez wyraźnej znajomości objawienia przyniesionego przez Chrystusa”.
K. Rahner pyta „o możliwości poznania, względnie doświadczenia Boga dla każdego człowieka. Decydująca racja dla rozróżnienia «naturalnego» poznania Boga i poznania na fundamencie «nadprzyrodzonego» objawienia, polega na podkreśleniu charakteru darmowości konkretnego, w Jezusie Chrystusie dokonanego, objawienia w stosunku do trwałej od chwili stworzenia obecności Boga w świecie.
Pamiętając o powyższych założeniach pogląd Rahnera możemy teraz przedstawić (…) w następujących etapach.

1. Człowiek dokonuje doświadczeń, zanim jeszcze potrafi poddać je refleksji, zanim potrafi powiedzieć, czym one są: radość, obawa, wierność, miłość, zaufanie i wiele innych.
2. Także doświadczenie Boga jest przeżyciem, które dane jest każdemu człowiekowi. Trudność, jak się z tym łączy, pochodzi stąd, że doświadczenie to z jednej strony jest bardziej pierwotne i bardziej nie do uniknięcia niż jakiekolwiek rozumowanie, które na mocy zasady przyczynowości z jaja wnosi o kurze, z błyskawicy o grzmocie, tj. ze świata o jego Stwórcy, ale jest takim w ten sposób, iż wniosek może pozostać nierozpoznawalny, ukryty, a z drugiej strony doświadczenie to ... nie narzuca się tak nieodparcie i mocno, iżby przejście od doświadczenia do wyraźnego, refleksyjnego i interpretującego jego poznania i wypowiedzi było nieuniknione.
3. W owym doświadczeniu Boga, Bóg jako jego przedmiot nie jest dany w sposób, który odpowiadałby modelowi oglądu przedmiotu ukazującego się sam przez się i bezpośrednio ..., ale jawi się jako ukryty i asymptotyczny widnokrąg doświadczenia nieograniczonej dynamiki poznającego ducha i wolności. Inaczej mówiąc: Bóg nie jest «przedmiotem» doświadczenia oraz w określonym tylko znaczeniu poddaje się obiektywizacji.
4. W doświadczeniu Boga dynamika duchowego podmiotu i pojmuje siebie «nie jak autonomiczną siłę podmiotu, ale jako siłę otwartą i prowadzoną przez jej widnokrąg»; czuje się «obdarowaną», «tak iż zachowuje silną nadzieję dotarcia w bezpośredniej bliskości tego, ku czemu właśnie zmierza, tak iż jej widnokrąg jest nie tylko stałym, asymptotycznie odległym motorem ruchu, ale też rzeczywiście osiągalnym celem». Inaczej mówiąc, specyfika ludzkiego samourzeczywistnienia polega na radykalnym samowyrzeczeniu.
5. W egzystencjalnym dociekaniu Rahner przypisuje niewielkie znaczenie rozróżnieniu pomiędzy «naturalnym» i «nadprzyrodzonym» i przesuwa je na płaszczyznę późniejszej refleksji.
6. Mistagogiczne wprowadzenie w takie doświadczenie, albo lepiej: doprowadzenie do przeżywania doświadczenia, może w sposób paradoksalny posługiwać się prawie wyłącznie negatywnym, «pustym», niemal bezsłownym językiem i mową” (H. Waldenfels SJ, O Bogu, Jezusie Chrystusie i Kościele dzisiaj. Teologia fundamentalna w kontekście czasów obecnych, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1993, 136).