Kosmos

Świat i człowiek

Katecheza (II/1): Poszukiwanie przyczyny sprawczej świata i człowieka. Jak ludzie na przestrzeni wieków wyobrażali sobie świat i swoje miejsce w nim.

Różne obrazy świata:

Płaska ziemia na słoniach, żółwiach, wężu itp.
Wszystko składa się z 4 żywiołów (woda, ogień, ziemia, powietrze)
Liczba jest istotą wszystkich rzeczy (np. Pitagoras, VI/V w. przed Chr.)
Nieustanna przemiana, zmienność (np. Heraklit z Efezu, VI/V w. przed Chr.)
Świat zbudowany jest z atomów (np. Demokryt z Abdery, V/IV w. przed Chr.)
Dualizm, zmaganie się – dobro i zło
Komplementarność – pierwiastek męski i żeński
Sacrum i profanum – sfera boska i ludzka
"Utopia" – fikcyjne królestwo na wyspie (Tomasz Morus, XV/XVI w.)
Skutek Wielkiego Wybuchu sprzed ok. 13,8 miliardów lat
…

Miejsce człowieka w świecie, czyli człowiek to:

Dusza uwięziona w ciele (Platon V/IV w. przed Chr.)
Zwierze rozumne (Arystoteles, IV w. przed Chr.)
Centrum świata, najważniejsza istota, lider, władca
Cząstka materialnego świata (np. Demokryt z Abdery, V/IV w. przed Chr.)
Istota podporządkowana fatum (np. dramat grecki)
Mieszanina bosko ludzka
"Horyzont i wspólna granica świata cielesnego i krainy ducha" (św. Tomasz z Akwinu, XIII w.)
"Człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą." (Blaise Pascal, XVII w.)
"Co za zbieg sprzeczności, co za dziw! Sędzia wszechrzeczy, bezrozumny robak ziemny; skarbnik prawdy, zlew niepewności i błędu; chluba i zakała wszechświata." (Blaise Pascal, XVII w.)
Jednostka rozpływa się w jednej boskiej substancji ogarniającej cały świat (Baruch Spinoza, XVII w.)
Człowiek to samotna, zagubiona istota, "monada, bez drzwi i okien" (Gottfried Wilhelm Leibniz, XVII/XVIII w.)
"Zwierze, które się udoskonala" (Immanuel Kant, XVIII w.)
Jedna z wielu istot czy rzeczy, nic szczególnego
"Synteza skończoności, czasowości i wieczności, konieczności i wolności" (Søren Kierkegaard, XIX w.)
"Istota szukająca Boga" (Max Scheler, XIX/XX w.)
Bezradna cząstka w ręku pozaziemskiej siły czy istoty
Istota pytająca
Szukający szczęścia…

Koncepcje pochodzenia człowieka:

Kreacjonizm – życie powstało dzięki stworzeniu Boga
Ewolucjonizm – życie powstało na drodze stopniowej ewolucji
- Ewolucjonizm radykalny – cała rzeczywistość jest materialna, człowiek składa się z dwóch elementów: biologicznego i psychicznego, psychiczny wywodzi się z biologicznego, a biologiczny z naturalnego.
- Ewolucjonizm umiarkowany – biologia człowieka i niższe sfery psychiki rozwinęły się na skutek ewolucji, kiedy ciało osiągnęło odpowiedni stopień rozwoju, Bóg wszczepił w nie duszę
- biblijna koncepcja stworzenia

Pochodzenie człowieka

Pytanie o pochodzenie człowieka należy do podstawowych nie tylko w filozoficznej refleksji, lecz także w teologii i naukach przyrodniczych (teoria ewolucji). Odpowiedź na nie bowiem określa status ontyczny i miejsce człowieka we wszechświecie. Współczesna biologia traktuje pochodzenie człowieka na drodze ewolucji jako niezaprzeczalny pewnik.

Teza: Człowiek jako byt kompletny nie mógł powstać na skutek samych dynamizmów mineralnych, roślinnych lub zwierzęcych. Możliwość powstania drogą ewolucji "samego ciała ludzkiego", tzn. bez inteligencji i wolności, jest sprawą sporną.

Pytanie o pochodzenie człowieka występuje na szerszym tle: skąd się wzięło wszystko to, co istnieje, zwłaszcza gatunki biologiczne? Odpowiedź może być podwójna:

1. Powstało dzięki stworzeniu przez Boga. Jest to twierdzenie nurtu zwanego kreacjonizmem (od. łac. creatio - stwarzanie).

2. Powstało na drodze stopniowej ewolucji. Tak twierdzą zwolennicy ewolucjonizmu (od łac. evolutio - rozwój).

Do początku XIX w. powszechnie przyjmowano kreacjonizm. Dopiero Jean Lamarck (1744-1829), a następnie Charles R. Darwin (1809-1882), który częściowo do niego nawiązał, zakwestionowali ten pogląd, propagując teorię tzw. transformizmu, czyli przekształcania się jednego gatunku w inny. Książka Darwina On the Origin of Species by Means of Natural Selection [O pochodzeniu gatunków na drodze selekcji naturalnej] ukazała się w 1859 r. w Londynie. Teoria ewolucji (ewolucjonizm) z czasem zyskiwała coraz więcej zwolenników, a obecnie jest poglądem przeważającym wśród przyrodników.

Teoria ewolucji zastosowana do człowieka nazywa się ewolucjonizmem antropologicznym. Można w nim wyróżnić dwa główne nurty:

1. Ewolucjonizm antropologiczny radykalny - wychodzi z założenia, że cała rzeczywistość jest materialna i twierdzi, że człowiek składa się z dwóch elementów: biologicznego i psychicznego. Element psychiczny wywodzi się z biologicznego, a biologiczny - z materialnego. Te genetyczne (rozwojowe) zależności są właśnie główną tezą teorii ewolucji. Zatem psychologia człowieka, mimo że różna od psychologii zwierzęcej, wywodzi się z materii za pośrednictwem form biologicznych i wyższych form psychiki zwierząt. Człowiek więc - zdaniem tych ewolucjonistów - powstał w zamierzchłej przeszłości wskutek stopniowego rozwoju wyższych form zwierzęcych (z małp człekokształtnych).

2. Ewolucjonizm umiarkowany [połowiczny, kompromisowy, dualistyczny], czyli kreacjonizm ewolucjonistyczny - przyjmuje on bytową niezależność samej psychiki człowieka od sfery biologicznej, instynktownej i zmysłowej. Ten niezależny element bytowy bywa nazywany duchem lub "duszą". Biologia człowieka i niższe sfery jego psychiki rozwinęły się na skutek losowych mutacji i "selekcji naturalnej", czyli dzięki mechanizmom, na których opierają się darwiniści. Gdy to ciało osiągnęło odpowiednio wysoki stopień rozwoju, Bóg wszczepił mu "ducha" (duszę).

Obecnie, przy kształtowaniu ciała i zwierzęcych cech psychiki człowieka, czynnikiem przyczynowym - jak u zwierząt - są rodzice. W pewnym nieokreślonym bliżej momencie embriogenezy Bóg daje nowo powstającemu człowiekowi ową niematerialną duszę.

Obu tym poglądom ewolucjonistycznym przeciwstawia się koncepcja arystotelesowsko-tomistyczna, którą można nazwać kreacjonizmem filozoficznym - w odróżnieniu od kreacjonizmu biblijnego, czyli teologicznego. Według kreacjonizmu filozoficznego byt ludzki stanowi całość zarówno w formie dojrzałej, jak i w ciągu procesu rozwoju (w tzw. embriogenezie). W powstawaniu najwyższych form działalności człowieka zjawiska biologiczne i psychiczne stanowią fundament istotny i konieczny. Rozdział tych elementów dokonywany jest tylko pojęciowo, drogą abstrakcji myślowej. Człowiek powstaje i działa jako całość. Czynnikiem integrującym wszystkie etapy i formy ludzkiego rozwoju jest "dusza", która nie jest "materiałem". Materiałem stanowiącym jeden z dwu elementów ludzkiego bytu jest materia fizyczno-chemiczna, pochodząca z ciał fizycznych lub biologicznych, zredukowanych przez trawienie do poziomu prostych cząstek chemicznych. W tej koncepcji - jak widać - występuje zupełnie odmienne pojęcie duszy (ducha). Człowiek jest tu człowiekiem zarówno w sensie biologicznym, zmysłowym, instynktownym, jak i intelektualnym, wolitywnym i moralnym.

Zastanawiając się nad wartością przedstawionych tutaj poglądów, trzeba zwrócić uwagę na sprawę uzasadnienia wyjściowych założeń tych teorii. Ewolucjonizm radykalny (skrajny) zakłada, że jedyną rzeczywiście istniejącą i przyczynowo skuteczną formą bytu jest materia nieożywiona, czyli ten element rzeczywistości, którego dynamika jest w sposób oczywisty najuboższa. Z tej najuboższej dynamiki ewolucjoniści usiłują wyprowadzić wszystkie formy dynamiki spotykane w świecie. Taka nadzieja wydaje się pochopna.

Gdy chodzi o ewolucjonizm umiarkowany, czyli kreacjonizm ewolucjonistyczny, to przyjmuje on istotną różnicę bytową pomiędzy ludzką sferą instynktowno-zmysłową - nie mówiąc już o sferze biologicznej - a sferą intelektu i woli. Takie rozróżnienie jest co prawda możliwe w pojęciach, tj. na drodze abstrakcji intelektualnej, ale można mieć wątpliwości, czy odzwierciedla ona rzeczywiste cechy intelektualnej dynamiki człowieka

R.Darowski, Filozofia człowieka, Kraków 1996, s.95-98.

Bibliografia